Ο βασικότερος παράγοντας για την διαμόρφωση της μουσικοχορευτικής παράδοσης των Ναξιωτών υπήρξε η πλειάδα στιχοπλόκων, οργανοπαιχτών και τραγουδιστών. Αυτή η υπερεπάρκεια των παραπάνω παραγόντων συνέτεινε στην κινητικότητά τους από χωριό σε χωριό αλλά και σε άλλα γειτονικά Κυκλαδονήσια, στα οποία έδωσαν και από τα οποία αφομοιωτικά πήραν πνευματικά προϊόντα που φόρτισαν ψυχικά τους μουσικούς και τους χορευτές της Νάξου.
Μπορούμε, χωρίς λάθος, να ισχυριστούμε πως τα βασικά στοιχεία που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της μουσικής και χορευτικής παράδοσης αυτής είναι: Ο μεγάλος αριθμός παιχνιδιατόρων, η μετακίνησή τους στα άλλα χωριά του νησιού αλλά κι άλλων νησιών των Κυκλάδων, ο ξενητεμός και η περιοδική ή μόνιμη επιστροφή των κατοίκων που πήγαν να εργαστούν σαν "παραμάνες" στην Πόλη, την Αθήνα και αλλού, ο Πόλεμος του '12-13 και η Μικρασιατική Καταστροφή, η οικονομία που στηρίχτηκε εκτός από τη την γεωργία, κυρίως στην κτηνοτροφία, η απομόνωση κατά κάποιο τρόπο ορισμένων χωριών λόγω του ορεινού χαρακτήρα, ο μη "θαλασσινός" χαρακτήρας του νησιού.
Οργανα , οργανοπαίχτες και χορευτικά γεγονότα
Τα μουσικά λαϊκά όργανα πριν το 1880 ήταν αποκλειστικά η τζαμπούνα, το ντoυμπάκι και το σουβλιάρι (σουραύλι). Αυτά χαρακτιρίζονται σαν "χωριάτικα" όργανα, ενώ στην πόλη (Χώρα) παιζόταν ηλύρα κι αργότερα το βιολί, καθώς και η γουϊτάρα (ίσως λαούτο), κατά φράγκικες πληροφορίες. Το 1887-88 εμφανίζονται και στη Νάξο τα "αστικά" μουσικά όργανα, δηλαδή το βιολί, το λαούτο και για μερικά χρόνια το κλαρίνο. Περαστικό ήταν καιτο σαντούρι για μια δεκαετία περίπου, την περίοδο 1930-40. Το σύνολο των μουσικών οργάνων (οργανοπαιχτών) ονομάζεται ζύη (ζυγιά)(για τα "χωριάτικα") και τακίμι ή κομπανία (για τα "αστικά"). Επίσης καλούνται και τζαμπούνες, ντουμπάκια, σουβλιαροντούμπακα, ντουμπακοσούβλιαρα.
Οι οργανοπαίχτες ήταν οι πλούσιοι του χωριού. Κέρδιζαν πολλά χρήματα γιατί το πάθος για το χορό των συγχωριανών τους ήταν, και είναι, μεγάλο. Στην Κατοχή, που δεν κυκλοφορούσαν χρήματα, παράγγελναν να χορέψουν κλείνοντας συμφωνία σε είδος (σιτάρι, πατάτες, σύκα κλπ.). Απ' τους δύο οργανοπαίχτες τραγουδούσε ο λαουθιέρης και σπάνια ο βιολιτζής. Ο λαουθιέρης θεωρείτο καλός και τον προτιμούσαν όταν, εκτός από "καλό λαούτο", "τα ταίριαζε" κι όλας, δηλαδή είχε καλή φωνή και τραγουδούσε αυτοσχέδια τραγούδια. Ηταν ο "κουτσομπόλης" του χωριού. Δημιουργούσε ποιητικά και συνέβαλε στο κέφι του γλεντιού. Ομως φρόντιζε και για την καλή πληρωμή του τακιμιού. Οι σχέσεις χορευτών και οργανοπαιχτών είναι ψυχικές". Οι χοροί που χορεύουν 1. Συρτός: Ο Συρτός χορεύται σε διάφορες ρυθμικές αγωγές (τέμπο αργό-μέτριο-γρήγορο), που στην κάθε μια απ' αυτές παίζουν και τραγουδούν διαφορετικά τραγούδια (είτε αμιγή ναξιώτικα, είτε μικρασιάτικα, είτε από άλλα Κυκλαδονήσια).
2. Μπάλλος: Είναι είτε αργός, είτε στη συνέχεια γρήγορος. Σημαντικά στοιχεία που συνδέουν τη μουσική, το τραγούδι και το χορό στον Μπάλλο είναι τα εξής: α) Ο Μπάλλος δεν χορεύεται στη Νάξο σαν αυτόνομος χορός, αλλά αποτελεί συνέχεια του Συρτού.
β) Χωρίς οι οργανοπαίχτες να σταματούν να παίζουν, λαμβάνουν χώρα τα κεράσματα στους χορευτές, που σταματούν το χορό προς στιγμή, καθώς και η διαδικασία του "μπαρντό".
3. Καλαμαθιανός: Είτε με τραγούδια Αξιώτικα είτε με τραγούδια που είχαν έλθει από την ηπειρωτική Ελλάδα ή τα άλλα νησιά, αλλά και τραγούδια του Ακριτικού Κύκλου με παραλλαγμένους τους στίχους αλλά προσαρμοσμένη την μελωδία στο τοπικό μουσικό ιδίωμα. Πολλά τραγούδια στο ρυθμό του Καλαμαθιανού τραγουδούσαν και χόρευαν τις Απόκριες, χωρίς το περιεχόμενο των τραγουδιών να είναι προσαρμοσμένο απαραίτητα στο πνεύμα των ημερών.
4. Βλάχα: Ο ναξιώτικος τύπος της Βλάχας δεν χορεύεται σε άλλα νησιά. Διαφορετικές μορφές του χορού Βλάχα, σε μουσική, σε στίχους και σε κίνηση, χορεύουν στα διάφορα χωριά του νησιού.Η Βλάχα χαρακτηρίζει τις Απόκριες, ενώ όλο τον υπόλοιπο χρόνο βρίσκεται εντός ή εκτός της διαδικασίας του χορευτικού τυπικού.
5.Τέλος, χόρευαν ελάχιστα, κι ελάχιστοι χορευτές Ζεϊμπέκικο, Καρσιλαμά και Χασάπικο.
Εδώ δεν αναφέρονται άλλοι χοροί που χορεύονται αποκλειστικά και ιδιαίτερα σε ορισμένα χωριά, ούτε άλλοι επείσακτοι χοροί και οι κατά χωριό αποκριάτικοι.
Τα χορευτικά γεγονότα λαμβάνουν χώρα:
1)Με φωνητικό τραγούδι.Περιστάσεις: στα βαφτίσια, τις Απόκριες σε ορισμένα σπίτια, τα παλαιότερα χρόνια στο χορό της Βλάχας, κατά το γάμο στο σπίτι της νύφης και στο τραπέζι, τις Κυριακές στα δώματα απ' τους νέους και τις νέες.
2)Με τα "βιολιά", όπου τραγουδάει ο λαουτιέρης τα τραγούδια του Συρτού, του Καλαμαθιανού και της Βλάχας, και τα κοτσάκια (αυτοσχέδια δίστιχα) του Μπάλλου.
3)Με τα τζαμπουνοντούμπακα, όπου: (α) τα παίζουν μόνον οι βοσκοί, (β) τραγουδάει ο ντουμπακάρης ή ντουμπαξής, (γ) οι χορευτές πληρώνουν λιγότερα χρήματα, (δ1) δημιουργούν μέθη στους χορευτές, (δ2) αναγκάζουν τους χορευτές λόγω του ηχοχρώματος να χορεύουν πιο κοφτά, πιο πυκνά και με μικρές κινήσεις, (δ3) να παίζουν σε συνέχεια πολλά τραγούδια και (δ4) να παίζουν κυρίως τις Απόκριες και της Πληθερής (της Ανάληψης).
Στοιχεία σχέσης χορού και τραγουδιού
1. Οι Ναξιώτες είχαν πάρα πολλές φορές τον χρόνο την ευκαιρία να χορέψουν, είτε σε τακτές γιορτές όπου συμμετείχαν όλοι οι κάτοικοι των χωριών, είτε όταν χόρευαν παρέες-παρέες σε χορευτικά γεγονότα που διοργάνωναν οι ίδιοι.
2. Οι πολλές σε αριθμό χορευτικές περιστάσεις τούς έδιναν την ευκαιρία να ταυτιστούν με το τραγούδι και τη μουσική.
3. Εμπαιναν στο χορό από πολύ μικροί, γιατί και μικροί παντρεύονταν.
"Αφού εικοσαρίσατε, τι άλλο καρτερείτε,
παρακαλείτε το θεό, καλή ψυχή να δείτε".
4. Οι οργανοπαίχτες δεν είχαν σαν κύριο επάγγελμα τη μουσική κι επομένως το παίξιμό τους "πείραζε " τους χορευτές γιατί είχε μεράκι. Υπήρχαν κατά τους χωριανούς δύο ειδών "βιολιά": α) του γλεντιού και β) της μελωδίας.
5. Ενας Μπάλλος μπορούσε να κρατήσει πολύ ώρα με την διαδικασία του "μπαρντό".
6. Οι Ναξιώτες προτιμούσαν να χορεύουν στον Μπάλλο τα τραγούδια τα οποία έχουν εναλλαγές στη μελωδία, τέτοιες που τους οδηγούν να χορέψουν άλλοτε ήρεμα κι άλλοτε πηδηχτά, με μεγάλη και δυνατή κίνηση και με "τσαλίμια" πολλά.
7. Ο λαουτιέρης, που έκανε και κουμάντο στο τακίμι, ήξερε συνήθως ποια σειρά θέλει ο πρωτοχορευτής (αμπρουστινός) για να χορέψει τους χορούς και με ποια τραγούδια.
8. Στο Μπάλλο, ο λαουτιέρης έλεγε πολλά αυτοσχέδια, για το ζευγάρι, κοτσάκια (σκωπτικά, παροτρυντικά, επαινετικά κλπ.).
Χορός και κοτσάκια α) Τα κοτσάκια κυριάρχησαν και κυριαρχούν στον στίχο των τραγουδιών, και β) Τα κοτσάκια αντικατέστησαν τα δεκαπεντασύλλαβα πολύστιχα τραγούδια και έγιναν το πιό χαρακτηριστικό κι αγαπημένο τραγούδι των χορευτών. Τα κοτσάκια λοιπόν είναι ο εκφραστικός ποιητικός λόγος, που τον χρησιμοποιούν λειτουργικά στο καθιστό τους γλέντι, στην χορευτική πράξη, στις πατινάδες. Είναι τελικά το μέσον επικοινωνίας των μουσικών με τους χορευτές, των χορευτών με τους παρευρισκόμενους στο γλέντι, των χορευτών και γενικά των γλεντοκόπων.
Πρακτικά, τα κοτσάκια διαμορφώνουν το ύφος, το χρώμα, την αισθητική του χορευτικού γεγονότος. Είναι ένα από τα σύνδρομα στοιχεία, ίσως το πιο δυνατό, στη διαμόρφωση της χορευτικής κατάστασης στη Νάξο. Τα κοτσάκια είναι εκείνα που θα δώσουν έντονα χαρακτηριστικά στον Μπάλλο και σαν συνέπεια θα έχει και τα πολλά κεράσματα στο ζευγάρι που χορεύει, αλλα ακόμα και στα όργανα καλές πληρωμές.
Τελειώνοντας αυτό το μικρό, συνοπτικό σημείωμα για το χορό και το τραγούδι στη Νάξο, επισημαίνω ότι:1. Το χορευτικό φαινόμενο της Νάξου αποτελεί χορολογικό υποσύνολο, κοινοτική διάκριση, διαφοροποίηση ενός συνόλου χορευτικών παραδόσεων, που συχνά αλληλοκαλύπτονται.
2. Ο χορός στη Νάξο είναι ως χορευτική πράξη, σύνολο πολλών χορών, οι οποίοι εμφανίζονται στα χορευτικά γεγονότα είτε ως προεξάρχοντες που αποτελούν και τον κεντρικό άξονα είτε ως δευτερεύοντες.
3. Το αυτοσχέδιο τραγούδι (κοτσάκι) παρουσιάζει εντοπιότητα ποιητικής δημιουργίας και συνδρομής σε όλους σχεδόν τους χορούς που χορεύονται, προσαρμοζόμενο στη μελωδία του ανάλογου και συγκεκριμένου χορού.
4. Παρατηρείται κινητικότητα της μουσικής και του τραγουδιού, που λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό του νησιού, ως μετακίνηση οργανοπαιχτών από χωριό σε χωριό, ως μεταφορά στίχου και μελωδίας από "ξενικούς" παναϋριανούς (πανηγυριστές από άλλα χωριά).
5. Διαπιστώνεται άρρηκτη σχέση, παράλληλη εξέλιξη και δημιουργία μεταξύ χορευτικής πράξης και των σύνδρομων στοιχείων, ήτοι μουσικής και τραγουδιού.
Τα σκίτσα είναι από έργα ζωγραφικής της Κινιδαριώτισσας Μαρίας Καρποντίνη Σταύρος Χ. Σπηλιάκος
πηγή http://www.dance-pandect.gr/pds_portal_gr/index.php?option=com_content&view=frontpage&Itemid=1
Οι οργανοπαίχτες ήταν οι πλούσιοι του χωριού. Κέρδιζαν πολλά χρήματα γιατί το πάθος για το χορό των συγχωριανών τους ήταν, και είναι, μεγάλο. Στην Κατοχή, που δεν κυκλοφορούσαν χρήματα, παράγγελναν να χορέψουν κλείνοντας συμφωνία σε είδος (σιτάρι, πατάτες, σύκα κλπ.). Απ' τους δύο οργανοπαίχτες τραγουδούσε ο λαουθιέρης και σπάνια ο βιολιτζής. Ο λαουθιέρης θεωρείτο καλός και τον προτιμούσαν όταν, εκτός από "καλό λαούτο", "τα ταίριαζε" κι όλας, δηλαδή είχε καλή φωνή και τραγουδούσε αυτοσχέδια τραγούδια. Ηταν ο "κουτσομπόλης" του χωριού. Δημιουργούσε ποιητικά και συνέβαλε στο κέφι του γλεντιού. Ομως φρόντιζε και για την καλή πληρωμή του τακιμιού. Οι σχέσεις χορευτών και οργανοπαιχτών είναι ψυχικές". Οι χοροί που χορεύουν 1. Συρτός: Ο Συρτός χορεύται σε διάφορες ρυθμικές αγωγές (τέμπο αργό-μέτριο-γρήγορο), που στην κάθε μια απ' αυτές παίζουν και τραγουδούν διαφορετικά τραγούδια (είτε αμιγή ναξιώτικα, είτε μικρασιάτικα, είτε από άλλα Κυκλαδονήσια).
2. Μπάλλος: Είναι είτε αργός, είτε στη συνέχεια γρήγορος. Σημαντικά στοιχεία που συνδέουν τη μουσική, το τραγούδι και το χορό στον Μπάλλο είναι τα εξής: α) Ο Μπάλλος δεν χορεύεται στη Νάξο σαν αυτόνομος χορός, αλλά αποτελεί συνέχεια του Συρτού.
β) Χωρίς οι οργανοπαίχτες να σταματούν να παίζουν, λαμβάνουν χώρα τα κεράσματα στους χορευτές, που σταματούν το χορό προς στιγμή, καθώς και η διαδικασία του "μπαρντό".
3. Καλαμαθιανός: Είτε με τραγούδια Αξιώτικα είτε με τραγούδια που είχαν έλθει από την ηπειρωτική Ελλάδα ή τα άλλα νησιά, αλλά και τραγούδια του Ακριτικού Κύκλου με παραλλαγμένους τους στίχους αλλά προσαρμοσμένη την μελωδία στο τοπικό μουσικό ιδίωμα. Πολλά τραγούδια στο ρυθμό του Καλαμαθιανού τραγουδούσαν και χόρευαν τις Απόκριες, χωρίς το περιεχόμενο των τραγουδιών να είναι προσαρμοσμένο απαραίτητα στο πνεύμα των ημερών.
4. Βλάχα: Ο ναξιώτικος τύπος της Βλάχας δεν χορεύεται σε άλλα νησιά. Διαφορετικές μορφές του χορού Βλάχα, σε μουσική, σε στίχους και σε κίνηση, χορεύουν στα διάφορα χωριά του νησιού.Η Βλάχα χαρακτηρίζει τις Απόκριες, ενώ όλο τον υπόλοιπο χρόνο βρίσκεται εντός ή εκτός της διαδικασίας του χορευτικού τυπικού.
5.Τέλος, χόρευαν ελάχιστα, κι ελάχιστοι χορευτές Ζεϊμπέκικο, Καρσιλαμά και Χασάπικο.
Εδώ δεν αναφέρονται άλλοι χοροί που χορεύονται αποκλειστικά και ιδιαίτερα σε ορισμένα χωριά, ούτε άλλοι επείσακτοι χοροί και οι κατά χωριό αποκριάτικοι.
Τα χορευτικά γεγονότα λαμβάνουν χώρα:
1)Με φωνητικό τραγούδι.Περιστάσεις: στα βαφτίσια, τις Απόκριες σε ορισμένα σπίτια, τα παλαιότερα χρόνια στο χορό της Βλάχας, κατά το γάμο στο σπίτι της νύφης και στο τραπέζι, τις Κυριακές στα δώματα απ' τους νέους και τις νέες.
2)Με τα "βιολιά", όπου τραγουδάει ο λαουτιέρης τα τραγούδια του Συρτού, του Καλαμαθιανού και της Βλάχας, και τα κοτσάκια (αυτοσχέδια δίστιχα) του Μπάλλου.
3)Με τα τζαμπουνοντούμπακα, όπου: (α) τα παίζουν μόνον οι βοσκοί, (β) τραγουδάει ο ντουμπακάρης ή ντουμπαξής, (γ) οι χορευτές πληρώνουν λιγότερα χρήματα, (δ1) δημιουργούν μέθη στους χορευτές, (δ2) αναγκάζουν τους χορευτές λόγω του ηχοχρώματος να χορεύουν πιο κοφτά, πιο πυκνά και με μικρές κινήσεις, (δ3) να παίζουν σε συνέχεια πολλά τραγούδια και (δ4) να παίζουν κυρίως τις Απόκριες και της Πληθερής (της Ανάληψης).
Στοιχεία σχέσης χορού και τραγουδιού
1. Οι Ναξιώτες είχαν πάρα πολλές φορές τον χρόνο την ευκαιρία να χορέψουν, είτε σε τακτές γιορτές όπου συμμετείχαν όλοι οι κάτοικοι των χωριών, είτε όταν χόρευαν παρέες-παρέες σε χορευτικά γεγονότα που διοργάνωναν οι ίδιοι.
2. Οι πολλές σε αριθμό χορευτικές περιστάσεις τούς έδιναν την ευκαιρία να ταυτιστούν με το τραγούδι και τη μουσική.
3. Εμπαιναν στο χορό από πολύ μικροί, γιατί και μικροί παντρεύονταν.
"Αφού εικοσαρίσατε, τι άλλο καρτερείτε,
παρακαλείτε το θεό, καλή ψυχή να δείτε".
4. Οι οργανοπαίχτες δεν είχαν σαν κύριο επάγγελμα τη μουσική κι επομένως το παίξιμό τους "πείραζε " τους χορευτές γιατί είχε μεράκι. Υπήρχαν κατά τους χωριανούς δύο ειδών "βιολιά": α) του γλεντιού και β) της μελωδίας.
5. Ενας Μπάλλος μπορούσε να κρατήσει πολύ ώρα με την διαδικασία του "μπαρντό".
6. Οι Ναξιώτες προτιμούσαν να χορεύουν στον Μπάλλο τα τραγούδια τα οποία έχουν εναλλαγές στη μελωδία, τέτοιες που τους οδηγούν να χορέψουν άλλοτε ήρεμα κι άλλοτε πηδηχτά, με μεγάλη και δυνατή κίνηση και με "τσαλίμια" πολλά.
7. Ο λαουτιέρης, που έκανε και κουμάντο στο τακίμι, ήξερε συνήθως ποια σειρά θέλει ο πρωτοχορευτής (αμπρουστινός) για να χορέψει τους χορούς και με ποια τραγούδια.
8. Στο Μπάλλο, ο λαουτιέρης έλεγε πολλά αυτοσχέδια, για το ζευγάρι, κοτσάκια (σκωπτικά, παροτρυντικά, επαινετικά κλπ.).
Χορός και κοτσάκια α) Τα κοτσάκια κυριάρχησαν και κυριαρχούν στον στίχο των τραγουδιών, και β) Τα κοτσάκια αντικατέστησαν τα δεκαπεντασύλλαβα πολύστιχα τραγούδια και έγιναν το πιό χαρακτηριστικό κι αγαπημένο τραγούδι των χορευτών. Τα κοτσάκια λοιπόν είναι ο εκφραστικός ποιητικός λόγος, που τον χρησιμοποιούν λειτουργικά στο καθιστό τους γλέντι, στην χορευτική πράξη, στις πατινάδες. Είναι τελικά το μέσον επικοινωνίας των μουσικών με τους χορευτές, των χορευτών με τους παρευρισκόμενους στο γλέντι, των χορευτών και γενικά των γλεντοκόπων.
Πρακτικά, τα κοτσάκια διαμορφώνουν το ύφος, το χρώμα, την αισθητική του χορευτικού γεγονότος. Είναι ένα από τα σύνδρομα στοιχεία, ίσως το πιο δυνατό, στη διαμόρφωση της χορευτικής κατάστασης στη Νάξο. Τα κοτσάκια είναι εκείνα που θα δώσουν έντονα χαρακτηριστικά στον Μπάλλο και σαν συνέπεια θα έχει και τα πολλά κεράσματα στο ζευγάρι που χορεύει, αλλα ακόμα και στα όργανα καλές πληρωμές.
Τελειώνοντας αυτό το μικρό, συνοπτικό σημείωμα για το χορό και το τραγούδι στη Νάξο, επισημαίνω ότι:1. Το χορευτικό φαινόμενο της Νάξου αποτελεί χορολογικό υποσύνολο, κοινοτική διάκριση, διαφοροποίηση ενός συνόλου χορευτικών παραδόσεων, που συχνά αλληλοκαλύπτονται.
2. Ο χορός στη Νάξο είναι ως χορευτική πράξη, σύνολο πολλών χορών, οι οποίοι εμφανίζονται στα χορευτικά γεγονότα είτε ως προεξάρχοντες που αποτελούν και τον κεντρικό άξονα είτε ως δευτερεύοντες.
3. Το αυτοσχέδιο τραγούδι (κοτσάκι) παρουσιάζει εντοπιότητα ποιητικής δημιουργίας και συνδρομής σε όλους σχεδόν τους χορούς που χορεύονται, προσαρμοζόμενο στη μελωδία του ανάλογου και συγκεκριμένου χορού.
4. Παρατηρείται κινητικότητα της μουσικής και του τραγουδιού, που λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό του νησιού, ως μετακίνηση οργανοπαιχτών από χωριό σε χωριό, ως μεταφορά στίχου και μελωδίας από "ξενικούς" παναϋριανούς (πανηγυριστές από άλλα χωριά).
5. Διαπιστώνεται άρρηκτη σχέση, παράλληλη εξέλιξη και δημιουργία μεταξύ χορευτικής πράξης και των σύνδρομων στοιχείων, ήτοι μουσικής και τραγουδιού.
Τα σκίτσα είναι από έργα ζωγραφικής της Κινιδαριώτισσας Μαρίας Καρποντίνη Σταύρος Χ. Σπηλιάκος
πηγή http://www.dance-pandect.gr/pds_portal_gr/index.php?option=com_content&view=frontpage&Itemid=1
Προς ενημέρωση των αναγνωστών.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ φωτογραφία που συνοδεύει το αναδημοσιευμένο από τον blogger κείμενο δεν με αντιπροσωπεύει.
Σταύρος Χ. Σπηλιάκος
Ενα μπράβο είναι λίγο!
ΑπάντησηΔιαγραφή