Πασχαλινά έθιμα των Κυκλάδων

Η περίοδος του Πάσχα έχει μια ξεχωριστή γοητεία στα κυκλαδονήσια. Η Μεγάλη εβδομάδα είναι και για τις Κυκλάδες εποχή πένθους, με κυρίαρχο το έθιμο της νηστείας και της κατάνυξης στις εκκλησιαστικές ακολουθίες. Την Μ. Πέμπτη σε όλα τα νησιά υπάρχουν έθιμα που σχετίζονται με το ζύμωμα κουλουριών και την βαφή των κόκκινων αυγών ενώ την Μ. Παρασκευή γίνεται με τη λιτή μεγαλοπρέπεια η περιφορά του επιταφίου στα φρεσκοασπρισμένα δρομάκια, και τα γλέντια και τους χορούς όλη την εβδομάδα που ακολουθεί. Σε πολλά νησιά το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην πλατεία και παίζουν «μπίλιους», «μπάλες» ή «τσούνια», ένα παραδοσιακό παιχνίδι που θυμίζει μπόουλινγκ το οποίο αποτελείται από εννέα "τσούνια" (=κορίνες) και μια ξύλινη μπάλα.

Στην Αμοργό το Πάσχα έχει ιδιαίτερο χρώμα, με όλες τις παλιές παραδόσεις που αναβιώνουν στα χωριά της. Το Σάββατο του Λαζάρου μοιράζονται σε όλα τα σπίτια μεγάλοι σταυροί φτιαγμένοι από φύλλα βαγιάς (φοινικιά), από κάποιο παιδί που του έχει αναθέσει ο παπάς του χωριού να τα μοιράσει. Παλιά οι νοικοκυρές έδιναν αυγά και άλλα είδη στο παιδί. Σήμερα δίνουν συνήθως χρήματα ή άλλα κεράσματα της εποχής. Στους σταυρούς αυτούς αργότερα δένουν ένα κλωνάρι ελιά και το απόγευμα στον εσπερινό ή την άλλη μέρα το πρωί τους πηγαίνουν στην εκκλησία για να λειτουργηθούν. Στη Χώρα στην εκκλησία των Αγίων Πάντων στολίζεται ένα μεγάλο κλωνί ελιά με κατασκευές από βάγια ( σταυρουδάκια σε διάφορα σχήματα, αλογάκια, δακτυλίδια κ.τ.λ.). και μετά το πέρας της λειτουργίας γίνεται περιφορά της εικόνας του Βαϊοφόρου και του στολισμένου κλωνιού της ελιάς σε όλο το χωριό. Όταν επιστρέψει η πομπή στην εκκλησία, οι πιστοί παίρνουν τα βάγινα στολίδια και κλωνάρια από την ελιά.



Στο Μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας ακολουθείται η ίδια διαδικασία με τη συμμετοχή ντόπιων και παραθεριστών στο στολισμό του Επιταφίου. Μετά την ακολουθία των Ωρών και της Αποκαθηλώσεως παρατίθεται νηστίσιμο γεύμα στους επισκέπτες αποτελούμενο από χαλβά, ελιές, φρούτα και ταχινόσουπα. Μετά το γεύμα και προς το μεσημέρι, ψέλνονται τα Εγκώμια και γίνεται η περιφορά του Επιταφίου μέσα στους χώρους της Μονής. Το βράδυ γίνεται σ' όλα τα χωριά η περιφορά του Επιταφίου με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου. Κατά της περιφορά καίνε στους δρόμους φωτιές και ανάβουν δάδες ενώ συγχρόνως κτυπούν πένθιμα οι καμπάνες όλων των Εκκλησιών. Χαρακτηριστική είναι η μυρωδιά που αναδύεται από τα ντόπια αρωματικά άγρια βότανα που έχουν σκορπιστεί στους δρόμους(αργιανές και φλασκομηλιές). Μετά το τέλος της περιφοράς μπροστά στην πόρτα της Εκκλησίας, οι άντρες σηκώνουν στους ώμους τους τον Επιτάφιο και περνάει από κάτω όλος ο κόσμος και μπαίνει στην Εκκλησία. Το Μεγάλο Σάββατο κάθε σπίτι ετοιμάζει το σφαχτό «ρίφι ή αρνί», όπου κατά το παλαιό έθιμο ψήνεται στο φούρνο μέσα σε ταψιά -; παλαιότερα σε πήλινες λεκάνες (Λακανίδι) -, το οποίο το έχουν γεμίσει με ρύζι και διάφορα άλλα μυρωδικά. Αρνί ή ρίφι στη σούβλα δεν συνηθίζεται στην Αμοργό. Χαρακτηριστική η μυρωδιά του δεντρολίβανου τον οποίον βάζουν γύρω από το ψητό μέσα στο ταψί. Παλαιότερα υπήρχαν και άναβαν φούρνοι σε κάθε σπίτι όπου έκαιγαν με κλαδιά και βέβαια η μυρωδιά αλλά και η γεύση ήταν διαφορετικές. Σήμερα διατηρούνται ελάχιστοι τέτοιοι φούρνοι.

Στην Αμοργό η εορτή του Πάσχα διαρκεί μια εβδομάδα δηλαδή μέχρι την επόμενη Κυριακή του Θωμά. Την Κυριακή του Πάσχα κτυπούν οι καμπάνες όλων των Εκκλησιών χαρμόσυνα και μετά το μεσημέρι αρκετός κόσμος πηγαίνει στο Μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας, από εκεί παίρνουν την εικόνα της Παναγίας συνοδευόμενη από την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, τα λάβαρα της Αναστάσεως και τα εξαπτέρυγα και πεζή ανεβαίνουν το μονοπάτι προς την Χώρα. Στην είσοδο του χωριού (περιοχή Καλογερικού) περιμένει πολύς κόσμος μαζί με τους Ιερείς, εκεί γίνεται η υποδοχή των εικόνων και όλοι μαζί πηγαίνουν στο Ναό του Φωτοδότη Χριστού -Μετόχι της Ιεράς Μονής- όπου γίνεται ο εσπερινός της Αγάπης και στο τέλος μοιράζονται κόκκινα αυγά. Το πρωί της ίδιας μέρας πάλι από την Ιερά Μονή φεύγουν άλλες εικόνες προς την περιοχή της Αιγιάλης, από όπου έχουν έρθει νωρίτερα κάτοικοι της περιοχής μετά από πεζοπορία 4 ωρών για να τις παραλάβουν . Για όλη την εβδομάδα της Διακαινησίμου οι εικόνες περιφέρονται σ'; όλα τα χωριά του νησιού με συνοδεία ντόπιων κατοίκων και ξένων παραθεριστών. Αυτή η περιφορά είναι ως εξής: Δευτέρα του Πάσχα Από το Ναό του Φωτοδότη Χριστού στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου στη Χώρα. Τρίτη του Πάσχα το πρωί στις 6 φεύγουν οι εικόνες για τον Άγιο Γεώργιο Βαλσαμίτη -;μετόχι της Ιεράς Μονής- σε απόσταση 6 χλμ από την Χώρα. Συγκεντρώνεται κόσμος από τα Κατάπολα και από τα χωριά της Κάτω Μεριάς, όπου μετά την λειτουργία και την προσφορά πασχαλινών εδεσμάτων η εικόνα της Παναγίας με όλων τον κόσμο συνοδευόμενη πηγαίνει στα Κατάπολα κάνοντας στάση σε μάντρα και προσφέρεται στον κόσμο φρέσκο τυρί και μυζήθρα μετά από παράκληση που γίνεται για τους κτηνοτρόφους και τους κατοίκους της περιοχής.. Κάποιες άλλες πάνε προς τα χωριά της Κάτω Μεριάς (Καμάρι, Βρούτση, Αρκεσίνη, Κολοφάνα). Τετάρτη του Πάσχα συνεχίζονται οι περιφορές των εικόνων σε διάφορους ναούς των Καταπόλων, της περιοχής της Κάτω Μεριάς και της Αιγιάλης. Πέμπτη του Πάσχα. Οι εικόνες που είναι στα Κατάπολα από την Τρίτη το μεσημέρι αναχωρούν με συνοδεία κόσμου και ψάλλοντας αναστάσιμους ύμνους ανηφορίζουν προς τη Χώρα. Η είσοδος των εικόνων στο χωριό συνοδεύεται από κωδωνοκρουσίες όλων των Εκκλησιών, από το θυμίαμα που προσφέρουν οι νοικοκυρές από την πόρτα κάθε σπιτιού και από τα αρωματικά βότανα που είναι στρωμένα στους δρόμους σου προσφέρουν θρησκευτικό δέος και ανάσταση ψυχής. Η πομπή φθάνει στον πανάρχαιο ναό της Ζωοδόχου Πηγής, εκεί γίνεται ο Εσπερινός, εφόσον είναι και ο εορτάζων Ναός και το πρωί η θεία Λειτουργία. Σάββατο του Πάσχα έρχονται οι εικόνες και πάλι στο Μητροπολιτικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου γίνεται εσπερινός και παραμένουν εκεί μέχρι την Κυριακή του Πάσχα όπου κατά τις 11 μετά την θεία λειτουργία έρχονται και οι υπόλοιπες εικόνες με συνοδεία Ιερέων και κόσμου από τα χωριά της Κάτω Μεριάς. Το μεσημέρι γύρω στις 2 γίνεται Εσπερινός, στη συνέχεια όλος ο κόσμος ψάλλοντας ύμνους αναστάσιμους και κρατώντας ανοιξιάτικα λουλούδια και οι Ιερείς με τις εικόνες στα χέρια τους αναχωρούν για το Μοναστήρι οδοιπορικώς. Μετά από πορεία μιας ώρας η πομπή φθάνει στο Μοναστήρι (μπροβάλισμα) όπου από το μεσημέρι έχουν φθάσει και οι υπόλοιπες εικόνες από την Αιγιάλη συνοδευόμενες κι αυτές από πιστούς σε μια πορεία 4-5 ωρών μέσα από βουνοπλαγιές και μάντρες. Οι καμπάνες της Μονής υποδέχονται την Κυρά Παναγιά και καθώς ο κόσμος ανεβαίνει τα 400 περίπου σκαλιά και αφού στην είσοδο της Μονής γίνει μια μικρή τελετή υποδοχής και παράκλησης εισέρχονται όλοι πια στη Μονή όπου γίνεται κατανυκτικός Εσπερινός και μοιράζονται αυγά, τυριά και διάφορα άλλα γλυκίσματα.

Στην Τήνο την Μεγάλη Παρασκευή, οι ενορίες των χωριών και της πόλης συναγωνίζονται ποιος θα στολίσει τον καλύτερο επιτάφιο το πρωί της Μ. Παρασκευής. Τον στολίζουν κορίτσια με βιολέτες κυρίως ενώ δεν ζυγώνουν παντρεμένες γυναίκες στη διαδικασία αυτή. Νωρίς το απόγευμα συνηθίζεται από τους κατοίκους να τους «γυρίζουν» όλους για να δουν ποιος είναι ο πιο όμορφος, ενώ περνούν από κάτω τρεις φορές για το καλό.

Το βράδυ και μετά το τέλος της ακολουθίας αρχίζει η περιφορά των επιταφίων με πρώτα τα εξαπτέρυγα, το σταυρό και τα φαναράκια και μετά ο επιτάφιος, ο ιερέας και ο κόσμος με αναμμένα κεριά. Η θρησκευτική αυτή πομπή σταματά συχνά στα δρομάκια της πόλης ή των χωριών και γίνονται δεήσεις. Παντού υπάρχουν αναμμένα κεράκια και λιβάνι ενώ οι πιστοί πετάνε λουλούδια στον επιτάφιο σε όλη τη διαδρομή του. Όλοι οι επιτάφιοι της πόλης στο τέλος της διαδρομής τους συναντιόνται στην εξέδρα της παραλίας όπου γίνεται δέηση και στη συνέχεια οι επιτάφιοι όλοι επιστρέφουν στις ενορίες τους όπου λίγο πριν εισέλθουν στο ναό, σηκώνονται από πιστούς ψηλά και περνάει από κάτω το εκκλησίασμα για ευλογία. Μετά το τέλος της ακολουθίας παρέες πιστών γυρίζουν όλη τη νύχτα εκτός της πόλης ανάβοντας τα καντήλια στα ξωκλήσια, ψάλλοντας τους ύμνους της ημέρας και προσπαθώντας να ανάψουν τα πιο πολλά καντήλια για το καλό της ημέρας. Το πρωί του Μ. Σαββάτου γίνεται η πρώτη ανάσταση και όταν ο παπάς πει το «Ανάστα ο Θεός κρίναι την γην» σκορπίζονται μονόφυλλα σε όλη την εκκλησία ενώ οι πιστοί προσπαθούν να πιάσουν ένα στον αέρα και να το βάλλουν στο πορτοφόλι τους για να το έχουν πάντα γεμάτο με λεφτά(τύχη) Στο βράδυ στην Αναστάσιμη ακολουθία το χαρακτηριστικό είναι ότι στο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας (Παναγία) μοιράζονται κεριά και κόκκινα αυγά σε όλους τους πιστούς, ενώ την ώρα της Ανάστασης το πανδαιμόνιο δεν περιγράφεται μια και ακούγονται τα βαρελότα, τα βεγγαλικά και οι ονομαστές τριμπονιές(πιστολιές) ιδιαίτερα στα χωριά των Έξω μερών όπως λέγονται στην Τήνο. Χαρακτηριστικό επίσης θεωρείται το ότι για τις επόμενες σαράντα ημέρες οι Τηνιακοί «ανασταίνουν»όπως συνηθίζεται να λένε όλα τα ξωκλήσια. Γίνεται δηλαδή η Αναστάσιμη λειτουργία σε κάθε ναό του νησιού συνοδευόμενη με το απαραίτητο αναστάσιμο κέρασμα. Τη Δευτέρα του Πάσχα πηγαίνουν όλοι στην εξοχή να «μαραντήσουν» όπως λέγεται όπως ακριβώς τη Καθαρή Δευτέρα. Συγκεκριμένα στο χωριό Κτικάδος γίνεται η γιορτή της αγάπης όπου όλο το χωριό και όσοι άλλοι προσέλθουν τρώνε σε κοινό τραπέζι πληρωμένα από το ταμείο της εκκλησίας του χωριού. Μοιράζονται άσπρα κεριά που ανάβονται τότε από την λαμπάδα του ιερέα και μνημονεύονται στην εκκλησία όλοι οι πεθαμένοι Κτικαδιανοί από εκατονταετίας και εδώ.

 

Στην Ίο την Μ. Παρασκευή κατά την περιφορά των δύο επιταφίων των Ενοριών του νησιού, τα Εγκώμια ψέλνονται από χορωδίες γυναικών και κοριτσιών ενώ μετά την αποκαθήλωση οι νέοι του νησιού παίζουν ένα παιχνίδι με μικρές σιδερένιες κόκκινες και πράσινες μπάλες χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Το παιχνίδι μοιάζει με το γαλλικό πατάνγκ. Το Σάββατο του Λαζάρου οι φούρνοι φτιάχνουν σταφιδόψωμα σε σχήμα ανθρώπου τα λεγόμενα Λαζαράκια. Ο πολιτιστικός Σύλλογος Ίου «η Φοινίκη» αναβιώνει μια εβδομάδα μετά το Πάσχα το έθιμο της «κούνιας» όπου παλαιότερα την άνοιξη οι νέοι της Ίου μαζεύονταν στις γειτονιές της Χώρας, έφτιαχναν κούνιες όπου τα νεαρά κορίτσια κουνιούνταν και τραγουδούσαν ερωτικά τραγούδια. Παρόμοιο έθιμο υπάρχει στην Κύθνο αυτό της "Κούνιας". Την Κυριακή του Πάσχα, στην πλατεία του νησιού, στήνεται μία κούνια, στην οποία κουνιούνται αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές. Αυτός ή αυτή που θα κουνήσει κάποιον, δεσμεύεται ενώπιον Θεού και ανθρώπων για γάμο. Το βράδυ του Μ. Σαββάτου επικρατεί το έθιμο του "συχώριου", δηλαδή όλοι όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς φέρνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, τα οποία έχει "διαβάσει" ο παπάς, τα προσφέρουν στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.

Στην Πάρο ο ταξιδιώτης θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει το πανελλαδικά μοναδικό έθιμο της αναπαράστασης των Παθών κατά την περιφορά του Επιταφίου στην Μάρπησσα, Μάρμαρα, Πρόδρομο, Λεύκες και Άσπρο Χωριό, καθώς κατά την διάρκειά της, γίνονται δεκαπέντε περίπου στάσεις, ζωντανές εικόνες των Παθών: 

Σε κάθε στάση φωτίζεται και ένα σημείο του βουνού, όπου τα παιδιά ντυμένα Ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού, αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, την προσευχή στο Όρος των Ελαιών, τον «Μυστικό Δείπνο», το Μαρτύριο της Σταύρωσης και τα μεσάνυκτα του Μ. Σαββάτου, το νησί γεμίζει από φώτα και τον θόρυβο των αμέτρητων πυροτεχνημάτων καθώς γίνεται αναπαράσταση της Ανάστασης. Την Κυριακή του Πάσχα επικρατεί το έθιμο «το κάψιμο του Εβραίου» και «το Πάσχα της Αγάπης» όπου σε πολλά σημεία γίνονται εκδηλώσεις με προσφορά κρασιού και φαγητού. Και εδώ υπάρχει το έθιμο και τα τραγούδια της ¨Κούνιας».



Στην Σύρο, το Πάσχα γιορτάζεται με ιδιαίτερη Αίγλη. Οι δύο Θρησκευτικές της κοινότητες, η Ορθόδοξη και η Καθολική, γιορτάζουν συγχρόνως, με αγάπη κατάνυξη και αμοιβαίο σεβασμό τις Άγιες Μέρες του Πάσχα. Οι Κυκλάδες είναι η μοναδική ίσως περιοχή του κόσμου όπου οι Καθολικοί γιορτάζουν το Πάσχα τους μαζί με τους Ορθόδοξους. Στην Σύρο μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει τις θρησκευτικές τελετές της Μ. Εβδομάδας καθώς και τον εορτασμό του Πάσχα, στις ορθόδοξες και καθολικές ενορίες τόσο στην Ερμούπολη όσο και στις εξοχές (Ποσειδωνία, Πισκοπιό, Βάρη, Κίνι κλπ.). Την Μεγάλη Παρασκευή ολόκληρο το νησί βγαίνει από τα σπίτια και ακολουθούν τους Επιτάφιους που ξεκινούν από κάθε μικρή ή μεγάλη εκκλησία, είτε Ορθοδόξων, είτε Καθολικών. Η λιτανεία των επιταφίων πραγματοποιείται με μεγάλη ευλάβεια. Οι Επιτάφιοι των Καθολικών στην Άνω Σύρο ξεκινούν από τον Ναό του Αγίου Γεωργίου και περνούν από τα ολοφώτιστα σοκάκια του οικισμού. Στην Ερμούπολη ο επιτάφιος των Καθολικών ξεκινάει από τον ιερό Ναό Ευαγγελιστών και επιστρέφει μέσω της παράκτιας οδού. Οι 4 επιτάφιοι των Ορθοδόξων ενοριών της Ερμούπολης, περιφέρονται και συναντιούνται στην Πλατεία Μιαούλη Κεντρική πλατεία της πόλης μπροστά στο μεγαλεπήβολο κτήριο του Δημαρχείου, έργο του Ερνέστο Τσίλλερ, όπου γίνεται κατανυκτική δέηση και ψέλνονται τροπάρια της Μ. Παρασκευής από την χορωδία του Αγίου Νικολάου και Ιεροψάλτες. Το βράδυ στην Ανάσταση οι κάτοικοι της Σύρου μεταφέρουν το Χριστός Ανέστη σε κάθε σπίτι με το ΆΓΙΟ ΦΩΣ και στον ομώνυμο λόφο του Ναού της Αναστάσεως γίνεται ένα μοναδικό «γλέντι» με πυροτεχνήματα και βαρελότα. Μετά τη λειτουργία της Ανάστασης τη νύχτα και τα χαρμόσυνα "Χριστός Ανέστη", οι Καθολικοί κάνουν την περιφορά αγάλματος του Κυρίου τοποθετημένου σε χρυσό κουβούκλιο, ανοιχτό στις τέσσερις πλευρές και καλυμμένου με βιολέτες, λεμονανθούς και πασχαλιές. Ακολουθούν πολύχρωμα λάβαρα των αδελφοτήτων.

Στην Σίφνο όλη την ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ παίζουν και εδώ το παραδοσιακό παιχνίδι "Τσούνια". Μέχρι την Κυριακή Βαΐων όλο το νησί είναι σε πλήρη δραστηριότητα. "Άσπρισμα και βαψίματα σπιτιών, εκκλησιών καταστημάτων, και αρμοί σε όλα τα πλακόστρωτα, σοκκάκια και αυλές του νησιού. Σε κεντρικές πλατείες ο Πολιτιστικός Σύλλογος Σίφνου οργανώνει παρέες εθελοντών για τους αρμούς των πλακόστρωτων." Οι κάτοικοι δεμένοι με τις γευστικές παραδόσεις του νησιού και γνωστοί «καλοφαγάδες» ασχολούνται ιδιαίτερα όλη την πασχαλινή περίοδο με την παρασκευή των "πουλιών της Λαμπρής" (παραδοσιακά γλυκίσματα σε σχήματα ζώων ή αντικειμένων), την Μ. Πέμπτη με το βάψιμο κόκκινων αυγών και το Μ. Σάββατο ετοιμάζουν το πασχαλιάτικο μενού αποτελούμενο από το παραδοσιακό ""μαστέλο""(αρνί ή κατσίκι πλυμένο με κρασί και ψημένο σε παραδοσιακούς ξυλόφουρνους μέσα στο ομώνυμο πήλινο σκεύος) και του παραδοσιακού γλυκού: Μελόπιτα (με φρέσκια αθοτύρα και σιφνέικο θυμαρίσιο μέλι)" Την Κυριακή Του Πάσχα και πριν το φαγητό κάνουν την Δεύτερη Ανάσταση στην "Ιερά Μονή Βρύσης" και το βράδυ «Το Κάψιμο του Ιούδα» στην κεντρική πλατεία της Απολλωνίας ή του Αρτεμώνα από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σίφνου.
 
 

Στη Φολέγανδρο το Πάσχα γιορτάζεται με την τριήμερη περιφορά της εικόνας της Παναγίας, όπου κάθε σπίτι υποδέχεται την πομπή με κεράσματα και τα βράδια στήνονται γλέντια και χοροί

πηγή