Τρίκαλα: Έθιμα Πρωτομαρτιάς και χελιδονίσματα σε χωριά της θεσσαλικής υπαίθρου

του  Α. Ζώη

Πρώτη μέρα του Μάρτη αύριο και τα έθιμα γύρω από τη γιορτή αυτή της άνοιξης είναι πολλά σε χωριά της θεσσαλικής υπαίθρου.

Ο Μάρτης, όπως αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο φιλόλογος-ερευνητής, Σωτήρης Ρουσιάκης, πήρε την ονομασία του από τον θεό Mars των Ρωμαίων, θεό του πολέμου, αντίστοιχο του θεού Άρη. Δεν ήταν μόνο ο πρώτος μήνας της Άνοιξης αλλά και ο πρώτος μήνας του έτους, σύμφωνα με το ρωμαϊκό ημερολόγιο. Έτσι, η Πρωτομαρτιά εορτάζονταν παλιά και ως Πρωτοχρονιά!

Το πλέον γνωστό έθιμο, που τηρείται ακόμα και σήμερα, με την ίδια ευλάβεια, όπως και τις περασμένες δεκαετίες, είναι ο ''μάρτης''. Οι μάνες φτιάχνουν ένα κορδονέτο από στριμμένη κόκκινη και άσπρη κλωστή, το ''μάρτη''. Τον δένουν στα χέρια και στο λαιμό των παιδιών, αλλά και στους ενήλικες για να μην τους κάψει ο ήλιος. Τον φορούν για αρκετές ημέρες. Όταν δουν τον πρώτο πελαργό ή χελιδόνα, τον βγάζουν και τον κρεμούν στο δέντρο για να τον πάρει ο πελαργός. Επίσης, σύμφωνα με τον κ. Ρουσιάκη, ένα άλλο έθιμο είναι η χελιδόνα.

Την ημέρα αυτή, παρέες παιδιών κρατούν μια ξύλινη κατασκευή, στολισμένη με πολύχρωμες φούντες, όπου υπάρχει ένα ομοίωμα χελιδονιού, το οποίο κινείται περιστροφικά, και γυρνούν σε όλα τα σπίτια του χωριού. Σε κάθε σπίτι λένε το τραγουδάκι της χελιδόνας, το χελιδόνισμα. Όταν το τραγουδούν, κινούν το ξύλινο ομοίωμα. Οι νοικοκυρές τα αμείβουν με αυγά, ξυλοκέρατα, ξεραμένα σύκα.

Το τραγούδι "Ήρθε, ήρθε χελιδόνα…" συνεχίζει βυζαντινές και αρχαίες ελληνικές παραδόσεις. Μάλιστα, έχει διασωθεί σε γραπτά κείμενα το αρχαιοελληνικό χελιδόνισμα : "Ήλθε, ήλθε χελιδών, καλάς ώρας άγουσα, καλούς ενιαυτούς…".

Σημαντικές είναι ακόμη ορισμένες καταγραφές χελιδονισμάτων, που μας μεταφέρει ο ίδιος ερευνητής:
 

Αγία Τριάδα Καρδίτσας

Μάρτης μας ήρθι, καλώς μας ήρθι./Π'λιά είν' κι λαλείτι./Τη θάλασσα επέρασα, το βασιλιά χαιρέτισα./ -Καλημέρα βασιλιά./-Καλώς τη χελιδόνα./-Τι γυρεύεις χελιδόνα;/-Γυρεύου αυγά σαράκουστα/και σκουλιά πιντήκουστα./Για να δέσουμι το Μάρτη, να πάμι αγάλια-αγάλια/σαν τη χελιδόνα/ απ' τον Ιορδάνη ποταμό./Λέει, λέει κι λαλεί/και το θεό παρακαλεί./-Μέσα Μάρτ'ς, όξου τα ψύλια.

 
Πεδινό Καρδίτσας

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,/και Φλεβάρη Φλεβαρέ./ Σύμπα σύμπα δάσκαλε,/σύμπα και πρωτόσκαλε./ Μια νοικοκυρά καλή/ Μπαίνει-βγαίνει στο κελάρι./ Γυρεύει αυγά/αράκουστα και σκουλιά πιντήκουστα/ Για να δέσουμι το Μάρτη./Να πάμε αγάλια-αγάλια./ Κι άλλη χελιδόνα έρχιτι/από τον Ιορδάνη ποταμό./ Λέει, λέει κι λαλεί/και το θεό παρακαλεί./-Μέσα Μάρτ'ς, όξου τα ψύλια.

 
Μεγάλα Καλύβια Τρικάλων

Στα Μεγάλα Καλύβια Τρικάλων, όπως αναφέρεται από το Σωτήρη Ρουσιάκη, (Δημοτικά Τραγούδια Μεγάλων Καλυβίων Τρικάλων, Τρικαλινά, 27 (2007), σ.492), έχουμε τα ακόλουθα χελιδονίσματα:

Α΄

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ/κι Απρίλη δρουσιρέ./ Σίμα, σίμα δάσκαλι,/σίμα κι προυτόσκαλι./Μια καλή νοικουκυρά/μπαίνει-βγαίνει στου κιλάρι,/παίρνει αυγά σαρακουστά/κι σκουλιά πιντηκουστά.

Β΄

Όταν βάζουν τον ''μάρτη'' (στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή) στο χέρι και στον λαιμό. / Άϊ να δέσουμι του Μάρτη,/να πάμι αγάλια- αγάλια./Να μια χιλιδόνα απόρχιτιαπ' του δαφνιπόταμου./ Λέει, λέει κι λαλεί:/ "Τ' χρόν' κι ένα αυγό".

Γ΄

Η χελιδόνα

(Το λέγανε τα παιδιά όταν έβλεπαν το πρώτο χελιδόνι να πετά στον ουρανό και έβγαζαν τον "μάρτη" από το χέρι και τον κρεμούσαν σε κάποιο δέντρο).

α.

Ήρθι, ήρθι χιλιδόνα, / ήρθι πάλι η μιλιδόνα./ Κάθησι κι λάλησι/ κι γλυκουκιλάηδησι: "Άφ'κα σύκα κι σταφύλια,/ κι σταυρό κι θημουνίτσα./ Ήρθα πίσου, δεν τα βρήκα./ Βρήκα στιάρια φυτρουμένα / κι τ' αμπέλια κλαδιμένα"./ Φύσα αϊέρα.

β.

Χιλιδόνα μιλιδόνα/ απ' τη μαύρη θάλασσα/ πέρασι κι λάλησι / κι γλυκουκιλάηδησι: "Άφ'κα σύκα …".

πηγή